Architektura w Gdańsku w XIX wieku

Zapraszamy na kolejny cykl wykładów na temat historii Gdańska:

Architektura w Gdańsku w XIX wieku.

Wykłady odbędą się w terminach od 27.09 do 7.11.2025 r.

Udział w wydarzeniach jest bezpłatny, ale obowiązują zapisy. Link do formularzy zgłoszeniowych pojawi się na tej stronie na początku września.

Wszystkie wykłady odbędą się w Centrum Herdera na ul. Ogarnej 26, zawsze w piątki w godzinach 17.30-19.30.

O miejscu spotkania na spacery poinformujemy osoby, które zapisały się na nie, w mailu przypominającym o wydarzeniu.

Partnerem cyklu jest Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Josepha Conrada Korzeniowskiego w Gdańsku oraz Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej.

W ramach cyklu wykładów i spacerów o architekturze Gdańska w XIX wieku zapraszamy na następujące wydarzenia:

27.09.25 (sobota) 10.00‒11.45 Aleksandra Bejowicz Zaklęty, przeklęty, ukryty – wiek XIX w Gdańsku. (spacer)
27.09.25 (sobota) 12.00‒13.30 dr Jan Daniluk, dr Magdalena Staręga Trudny wiek XIX w Gdańsku…? (dyskusja panelowa na przedprożu na ul. Mariackiej 42, Filia Gdańska WMBP)
4.10.25 (sobota) 10.00‒12.00 Andrzej Trzeciak Stoczniowy steampunk. Przemysłowa architektura imperialnej ery pary, węgla i stali. (spacer)
17.10.25 (piątek) 17.30‒19.30 prof. Jakub Szczepański Historia powstania zespołu budynków Politechniki Gdańskiej. (wykład)
25.10.25 (sobota) 10.00‒12.00 prof. Jakub Szczepański Architektura i historia budynków Politechniki Gdańskiej. (spacer)
7.11.25 (piątek) 17.30‒19.30 dr Magdalena Staręga Gdańsk ‒ Berlin. Historia architektonicznych relacji w długim XIX wieku. (wykład)

Szczegółowy opis wydarzeń:

27.09.25 (sobota) 10.00‒11.45 Aleksandra Bejowicz Zaklęty, przeklęty, ukryty – wiek XIX w Gdańsku. (spacer)

Gdzie odnaleźć ślady XIX wieku w centrum Gdańska, w którym prawie wszystko powstało w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku?
A może jednak coś się zachowało?
Jak i po czym rozpoznać budynki wybudowane ponad sto dwadzieścia lat temu?
Czy zdarzało się, że jakiś zbyt dobitne relikty pruskiej epoki zostały celowo usunięte, choć można je było odratować?
A może dla odmiany coś z kłopotliwego wieku XIX zrekonstruowano?
Na te i inne pytania odpowie Aleksandra Bejowicz podczas demaskatorskiego spaceru, który powiedzie nas ulicą Ogarną, Targiem Węglowym, Długą, Piwną i Mariacką.

Aleksandra Bejowicz – absolwentka polonistyki Uniwersytetu Gdańskiego, certyfikowana przewodniczka po Gdańsku i wielu muzeach, gedanistka oraz historyczka sztuki in spe. Na stronie Olaschek.com prowadzi blog kulturalny.

27.09.25 (sobota) 12.00‒13.30 dr Jan Daniluk, dr Magdalena Staręga Trudny wiek XIX w Gdańsku…? (dyskusja panelowa na przedprożu na ul. Mariackiej 42, Filia Gdańska WMBP)

Szeroko pojęte XIX stulecie w historii Gdańska jest nadal okresem nienależycie nie tylko przebadanym, ale przede wszystkim nie dość spopularyzowanym. Choć w ostatnich latach na rynku pojawiło się szereg prac – naukowych monografii i opracowań zbiorowych, tłumaczeń tekstów literackich, czy nawet reprintów leksykonów i przewodników – wiele zagadnień odnoszących się do Gdańska z lat 1814‒1914 jest praktycznie nierozpoznanych.
Tymczasem drugi chronologicznie okres panowania pruskiego w dziejach Gdańska, którego ramy wyznacza z jednej strony powrót Gdańska w granice Królestwa Prus, a z drugiej symbolicznie (wszak Gdańsk był częścią Królestwa Prus do 1918 r., a państwa niemieckiego do 1920 roku) wybuch I wojny światowej, obfitował w szereg procesów, wydarzeń czy inwestycji, które na trwałe zmieniły funkcjonowanie, rolę i oblicze miasta, a także warunki życia jego mieszkańców.
Czy zasugerowana w tytule „trudność” w odniesieniu do Gdańska XIX wieku faktycznie miała miejsce? Jeśli tak, to jakie były jej przyczyny oraz jakie objawy? Czy wokół XIX-wiecznego Gdańska funkcjonują jakiekolwiek stereotypy? Wreszcie, z jakimi wyzwaniami muszą zmagać się współcześni badacze zajmujący się dziejami Gdańska w wymienionym okresie? Na te i inne pytania postarają się odpowiedzieć w rozmowie dr Jan Daniluk i dr Magdalena Staręga.

Dr Jan Daniluk – historyk, adiunkt na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego (Zakład Historii Gdańska, Pomorza i Regionu Bałtyckiego). Prowadzi też niemal od samego początku wykłady na studiach podyplomowych Gedanistyki. Pasjonat i badacz historii regionalnej, głównie Gdańska oraz Sopotu (XIX–XX w.). Zajmuje się także historią powszechną lat 1890–1945, ze szczególnym uwzględnieniem II wojny światowej oraz dziejów Rzeszy Niemieckiej. Bada i popularyzuje ponadto historię hazardu. Strona domowa: www.jandaniluk.pl
Autor m. in.: „Narodziny miasta. Miniatury o wilhelmińskim Gdańsku” (1890–1914), Gdańsk 2024; „Dwudziestolecie pomiędzy. Miniatury o Wolnym Mieście Gdańsku” (1920–1939), Gdańsk 2022; „Miasta skoszarowane. Gdańsk i Sopot jako garnizon Wehrmachtu w latach 1939–1945”, Gdańsk 2019, „SS w Gdańsku, Wybrane zagadnienia”, Gdańsk 2013.

Dr Magdalena Staręga – historyczka sztuki, muzealniczka, nauczycielka akademicka. Absolwentka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego. Stypendystka m.in. Tajnego Archiwum Państwowego Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego w Berlinie i Instytutu Herdera w Marburgu. Laureatka Nagrody Stowarzyszenia Historyków Sztuki im. ks. prof. Szczęsnego Dettloffa. Autorka publikacji poświęconych architekturze gdańskiej oraz dziedzictwu Stoczni Gdańskiej. Od 2011 roku zatrudniona w Europejskim Centrum Solidarności, od 2021 związana także z Instytutem Historii Sztuki UG.

4.10.25 (sobota) 10.00‒12.00 Andrzej Trzeciak Stoczniowy steampunk. Przemysłowa architektura imperialnej ery pary, węgla i stali. (spacer)

Historia Stoczni Gdańskiej sięga swoimi początkami XIX stulecia. Jej najstarsze przemysłowe gmachy opowiadają o czasach, kiedy europejskie potęgi grały swój imperialny koncert mocarstw. U schyłku „wieku pary” (ang. steam age ‒ XIX w.) wykorzystywały one zdobycze nauki i techniki, gwałtownie rozwijały przemysł, nieświadomie dążąc ku katastrofie – najkrwawszym wojnom w historii – pierwszej, a potem drugiej wojnie światowej. Były to konflikty, w których ważną rolę odgrywały potencjały gospodarcze.
Niczym w mrocznych powieściach science fiction stoczniowe budowle opowiadają o ludzkich ambicjach, planach podbojów i panowania, o wojnach i przemocy. Mówią o tysiącach ludzi którzy wśród huku młotów, w kłębach pary i dymu budowali pływające stalowe kolosy, mające ujarzmić oceany, by dać zwycięstwo jednemu imperium nad innymi. Inaczej jednak niż w powieściach, historie stoczniowych gmachów wydarzyły się naprawdę.

Andrzej Trzeciak – Gdańszczanin, historyk i historyk sztuki, kustosz pamięci Stoczni Gdańskiej. Pracował w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Kierował Muzeum Tradycji Szlacheckiej w Waplewie Wielkim i Pomorskim Ośrodkiem Kontaktów z Polonią. Następnie w Europejskim Centrum Solidarności. Współtwórca min. wystawy stałej ECS, pomysłodawca i organizator wystaw pt. „Stocznia, Człowiek, Przemysł, Miasto” czy „Umarłe Budowle Stoczni Gdańskiej”. Pełnił funkcje zastępcy dyrektora ECS. Ekspert ds. ochrony dziedzictwa kulturowego Stoczni Gdańskiej w Instytucie Dziedzictwa Solidarności. Obecnie prowadzi Dział Regionalny WMBP. Bada historię i dziedzictwo Gdańska i Pomorza, ruchu Solidarność i Stoczni Gdańskiej, dzieje przemysłu oraz zagadnienia pamięci i tożsamości. Brał udział w opracowaniu wniosku o przyznanie Stoczni Gdańskiej Znaku Dziedzictwa Europejskiego oraz o jej wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Autor wykładów, artykułów i publikacji książkowych – min. „Stocznia Gdańska. Miejsca, ludzie, historie”, „Jak działała Stocznia Gdańska” czy „Gdańsk, Stocznia, Solidarność. Przemysłowe i wolnościowe dziedzictwo Stoczni Gdańskiej”.

17.10.25 (piątek) 17.30‒19.30 prof. Jakub Szczepański Historia powstania zespołu budynków Politechniki Gdańskiej. (wykład)

Projekt realizowany we współpracy z Wydziałem Architektury Politechniki Gdańskiej.

25.10.25 (sobota) 10.00‒12.00 prof. Jakub Szczepański Architektura i historia budynków Politechniki Gdańskiej. (spacer)

Projekt realizowany we współpracy z Wydziałem Architektury Politechniki Gdańskiej.

7.11.25 (piątek) 17.30‒19.30 dr Magdalena Staręga Gdańsk ‒ Berlin. Historia architektonicznych relacji w długim XIX wieku.

Silne cezury polityczne wyznaczające początek i kres „długiego” wieku XIX w Gdańsku stanowią także otwarcie i zamknięcie odrębnego okresu w dziejach lokalnego budownictwa. Zajęcie Gdańska przez Królestwo Prus w wyniku drugiego rozbioru Polski sprowadziło miasto do roli prowincjonalnego ośrodka podległego pruskiej, scentralizowanej administracji. Determinowała ona również kształt powstającej na terenie miasta architektury, przez co Gdańsk stopniowo był upodabniany do innych miast monarchii. Podobną politykę realizowano także po utworzeniu Cesarstwa Niemieckiego. Przedmiotem prelekcji jest prześledzenie, na ile formy budowli powstałych w latach 1793–1920 w Gdańsku były zunifikowane względem całego państwa pruskiego, a potem niemieckiego, i na ile – a także od kiedy – można mówić o ich lokalnym, gdańskim charakterze. W oparciu o szereg przykładów przyjrzymy się, na ile powstające w Gdańsku budowle zależne były od budowalnych urzędników berlińskich i propagowanych przez nich rozwiązań, jakim zmianom ulegały na przestrzeni dekad, a także czy możemy w ogóle mówić o indywidualnym rysie lokalnej architektury.