Zapraszamy na kolejny cykl wykładów na temat historii Gdańska:
Długi wiek XIX w Gdańsku – początek nowej epoki.
Wykłady odbędą się w terminach od 13.02 do 15.05.2025 r.
Udział w wydarzeniach jest bezpłatny, ale obowiązują zapisy. Formularz zgłoszeniowy będzie dostępny na tej stronie od 9.01.2026.
Wszystkie wykłady odbędą się w Centrum Herdera na ul. Ogarnej 26, zawsze w piątki w godzinach 17.30-19.30. O miejscu spotkania na spacer poinformujemy osoby, które się zapisały, w mailu przypominającym o wydarzeniu.
Projekt realizowany jest dzięki wsparciu Fundacji Herdera. Partnerem cyklu jest Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Josepha Conrada Korzeniowskiego w Gdańsku oraz Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej.
W ramach cyklu wykładów i spacerów o architekturze Gdańska w XIX wieku zapraszamy na następujące wydarzenia:
- 13.02. dr Ewa Barylewska–Szymańska Architektura w Gdańsku początków XX w.
- 20.03. dr Łukasz Bugalski Gdański Ring i jego dziedzictwo urbanistyczne
- 24.04. prof. Jacek Friedrich Nie tylko meble gdańskie. O kulturze wizualnej Gdańska w XIX i na początku XX wieku
- 9.05.2025 dr Anna Kowalewska–Mróz Narracje o Gdańsku w XIX i XX wieku. Spacer po śladach różnorodnych warstw pamięci o mieście
- 15.05. dr Magdalena Staręga Wojna i rozwój. Największe gdańskie stocznie w okresie Cesarstwa Niemieckiego
Szczegółowy opis wydarzeń:
13.02. dr Ewa Barylewska–Szymańska Architektura w Gdańsku początków XX w.
Początek XX w. na niemieckim obszarze to czas reformowania wielu dziedzin życia. Zmianie uległo też podejście do architektury i urbanistyki. W Gdańsku powoli pojawiły się budynki zwiastujące nowe trendy, odpowiadające zalecenom teoretyków architektury. Dużą wagę przywiązywano w tym okresie do jakości standardów budownictwa mieszkaniowego, tak by zapewnić godne i zdrowe życie nie tylko najbogatszym, ale też uboższym warstwom ludności. Zaczęły powstawać pierwsze osiedla-ogrody (nawiązujące do idei miast-ogrodów) z jednorodzinnymi domami. W domach wielorodzinnych mieszkania były lepiej doświetlone i przewietrzane.
Konsekwencją zapoczątkowanych wówczas reform, był rozwój spółdzielni budowlanych i mieszkaniowych umożliwiający uzyskanie mieszkań i domów gorzej sytuowanej ludności.
Ewa Barylewska-Szymańska, historyczka kultury materialnej, sztuki i architektury, doktor, muzealniczka, pracuje w Muzeum Gdańska, jest też współpracowniczką Instytutu Historii PAN (Pracownia Historii Gdańska i Dziejów Morskich Polski).
Zainteresowania badawcze: koncentruje na historii architektury i historii wnętrz, rzemiośle artystycznym i życiu codziennym XVIII–XX w. oraz historii ochrony zabytków, muzealnictwa i stowarzyszeń XIX i XX w. w Gdańsku i Europie Północnej.
Wspólnie z Wojciechem Szymańskim prowadzi badania nad gdańską architekturą okresu początku XX w. i okresu międzywojennego.
Autorka artykułów naukowych i książek. Redaktorka merytoryczna publikacji naukowych. Kuratorka wystaw muzealnych.
20.03. dr Łukasz Bugalski Gdański Ring i jego dziedzictwo urbanistyczne
Okalają centra miast, określają ich strukturę urbanistyczną i wpływają na codzienne życie mieszkańców. Planty, promenady i ringi – które wspólnie określić można mianem założeń pierścieniowych – są charakterystyczne dla wielu miast naszego kontynentu. Powstały w miejscu dawnej granicy miasta: średniowiecznych murów czy nowożytnych bastionów ziemnych. Choć z reguły powstały jako atrakcyjna przestrzeń publiczna wypełniona alejami, bulwarami i parkami, dzisiaj często stanowią jej przeciwieństwo: jednorodny obszar zdominowany przez arterie komunikacyjne. W ramach prezentacji autor powróci do tematu swojej rozprawy doktorskiej, aby zadać pytanie o dziedzictwo urbanistyczne długiego XIX wieku w Gdańsku i tego jakie ma ono znaczenie dla współczesnego nam obrazu miasta w którym mieszkamy.
Łukasz Bugalski – urbanista, architekt, nauczyciel akademicki. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej (2013). Stopień doktora nauk technicznych w dyscyplinie architektura i urbanistyka uzyskał na tej samej uczelni (2018). Stypendysta programu Marie Skłodowska-Curie Actions (2017–2020) w zakresie critical heritage studies odbytego jako część projektu „CHEurope” (MSCA Innovative Training Network) w Istituto per i Beni Artistici, Culturali e Naturali della Regione Emilia-Romagna (Bolonia, Włochy). Obecnie (od 2020) pracuje jako adiunkt na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej w Katedrze Urbanistyki i Planowania Regionalnego. W 2024 roku odbył roczny staż jako visiting researcher w Sapienza Universita di Roma – Dipartimento di Metodi e Modelli per l’Economia, il Territorio e la Finanza (MEMOTEF) – realizowany w ramach programu Politechniki Gdańskiej IDUB AMERICIUM. Autor dwóch monografii i kilkunastu artykułów naukowych. Członek PKN ICOMOS (Komisja Ochrony Dziedzictwa Miast) i Towarzystwo Urbanistów Polskich. Jego zainteresowania badawcze krążą wokół zagadnień zarządzania dziedzictwem urbanistycznym, historii urbanistyki (szczególnie miasta europejskiego), ekonomii turyzmu oraz powojennej odbudowy zespołów staromiejskich w Polsce.
24.04. prof. Jacek Friedrich Nie tylko meble gdańskie. O kulturze wizualnej Gdańska w XIX i na początku XX wieku
To, co nazywamy bardzo nieprecyzyjnym i bardzo pojemnym terminem „sztuka”: świątynie, grobowce, pałace, posągi, malowidła ścienne i tablicowe, iluminacje książkowe, tapiserie, ubrania, naczynia, meble, a z czasem odbitki fotograficzne, plakaty, banknoty czy znaczki pocztowe i wiele, wiele innych wytworów wizualnych, od tysięcy lat kształtowało wyobrażenia społeczności, w których owa sztuka powstawała. Wraz z nastaniem czasów nowoczesnych zmieniły się sposoby nauczania, wytwarzania i odbierania sztuki, a coraz liczniejsze wytwory wchodziły w różnorodne i często nieoczywiste związki, tworząc złożoną rzeczywistość, którą z kolei zwykliśmy nazywać kulturą wizualną. Równocześnie, wraz z rozwojem nowoczesnych idei i ideologii, w tym również – co dla naszego tematu szczególnie ważne – ideologii nacjonalistycznej, sztuki wizualne, a przynajmniej znaczna ich część, stały się nośnikiem propagandy. Niekiedy ów wymiar był oczywisty, wręcz ostentacyjny, w wielu jednak wypadkach propagandowe czy perswazyjne oddziaływanie sztuki było znacznie subtelniejsze.
Przywołane w tytule wykładu tak zwane meble gdańskie stanowią jeden z takich właśnie subtelniejszych przykładów. Warto tu zadać kilka pytań. Jaki był status owych mebli i ich funkcja, gdy je wytwarzano w gdańskich warsztatach w XVII czy XVIII wieku, a jaki w wieku XIX, gdy zaczęto je kolekcjonować – zarówno po niemieckiej, jak i po polskiej stronie? Dlaczego na przełomie XIX i XX wieku zaczęto tworzyć ich nowoczesne repliki? Czym owe repliki różniły się od swych prototypów? Co zostało z pierwotnego sensu owych mitycznych „mebli gdańskich”, a jakie nowe sensy im nadawano? Bo przecież w ciągu wieku XIX zaczęto je rozumieć inaczej niż dwa stulecia wcześniej. W epoce nowoczesnej, epoce – jak już mówiliśmy – intensyfikującego się nacjonalizmu, dla niemieckich gdańszczan te wspaniałe przedmioty stały się nośnikiem pamięci o wspaniałej kulturze niemieckiego mieszczaństwa w dawnym Gdańsku. Dla Polaków stanowiły z kolei dowód świetności miasta, które przez kilka stuleci było największym i najzamożniejszym miastem Rzeczpospolitej. To dwie odmienne ścieżki pamięci, choć dla obu punktem wyjścia była gdańska szafa czy wspaniałe kręcone schody z gdańskiej sieni.
Ten rodzaj odmiennego, rozbieżnego, często wprost konfliktowego widzenia dawnej gdańskiej kultury nie dotyczył przecież wyłącznie mebli gdańskich. Przeciwnie – właściwie każdy wytwór sztuki dawnej mógł się stać przedmiotem kontrowersji. Tym bardziej w owe spory wciągane były dzieła nowo powstające. Podczas wykładu spróbujemy się przyjrzeć temu, w jaki sposób dzieła sztuki, czy mówiąc szerzej: wytwory wizualne – zarówno nowe, jak i te dawniejsze, poddawane teraz stosownej interpretacji – współuczestniczyły w kształtowaniu się nowoczesnej wizji Gdańska (zarówno po niemieckiej, jak i polskiej stronie ideologicznego sporu) w okresie pomiędzy rozbiorami Polski a końcem I wojny światowej, a więc w czasach, gdy interesujący nas konflikt obrazowy dopiero zaczynał się zarysowywać. Z potężną siłą wybuchnie on w następnej epoce w dziejach Gdańska, a więc w czasach Wolnego Miasta. To już jednak nieco inna historia.
Prof. Jacek Frierich – historyk sztuki, muzealnik. Od 1990 pracownik Zakładu Historii Sztuki (następnie Katedry Historii Sztuki i Instytutu Historii Sztuki) Uniwersytetu Gdańskiego. Od 2000, na podstawie rozprawy Problemy odbudowy gdańskiego Głównego Miasta w latach 1945–1956. Studium z dziejów mentalności społecznej, doktor w zakresie historii. Od 2019 doktor habilitowany i profesor uczelniany UG. Jednocześnie w latach 1990–2010 wykładowca historii sztuki w Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku, w 2013–2020 dyrektor Muzeum Miasta Gdyni, 2020–2024 dyrektor Muzeum Narodowego w Gdańsku.
Autor monografii Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku (Gdańsk 1995, 1997), Neue Stadt in altem Gewand. Der Wiederaufbau von Danzig 1945-1960 (Nowe miasto w starej szacie. Odbudowa Gdańska 1945–1960; Köln-Weimar-Wien 2010; wydanie polskie: Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945-1960 (Gdańsk 2015), Walka obrazów. Przedstawienia wobec idei w Wolnym Mieście Gdańsku (Gdańsk 2018, nagroda główna ACADEMIA 2018 w ogólnopolskim konkursie na najlepszą książkę akademicką i naukową); książek o Gdańsku dla dzieci Gdańsk dla młodych podróżników (Gdańsk 2005), Srebrna łyżeczka (Gdańsk 2007), Z Brugii do Gdańska. Sąd Ostateczny Hansa Memlinga (Gdańsk 2017).
Autor i współautor wystaw, m.in. Niechciane dziedzictwo. Różne oblicza architektury nowoczesnej w Gdańsku i Sopocie w Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia w Gdańsku, Gdańsk 2005), Narodziny miasta. Gdyński modernizm w dwudziestoleciu międzywojennym (Muzeum Miasta Gdyni, Gdynia 2014), Gdynia, dzieło otwarte (Muzeum Miasta Gdyni, Gdynia 2017) i in.
Od 2011 współredaktor rocznika naukowego Instytutu Historii Sztuki UG „Porta Aurea”. Członek Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Stowarzyszenia Historyków Sztuki (w latach 1997–2002 prezes oddziału gdańskiego), Grupy Roboczej Polskich i Niemieckich Historyków Sztuki, Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS (Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych), członek Wojewódzkiej Rady Ochrony Zabytków przy Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków w Gdańsku (w latach 2008–2011 jako jej przewodniczący). Członek (od 2018) Rady Muzeum II Wojny Światowej (zastępca przewodniczącego Rady), Rady Muzeum Stutthof w Sztutowie, Rady Kultury Gdańskiej (od 2009), Rady Programowej ds. Oddziału Głównego Muzeum Gdańska, Rady Programowej Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Komitetu Nauk o Sztuce PAN (jako członek-specjalista); Rady Muzeum Sztuki w Łodzi, Rady Muzeum Narodowego w Gdańsku, Rady Muzeum Miasta Gdyni, Zespołu Doradców ds. wystawy głównej w Muzeum Stutthof w Sztutowie, Wojewódzkiej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej dla województwa pomorskiego, Rady Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gdańska, Rady Programowej ds. rewaloryzacji ul. Długiej i Długiego Targu w Gdańsku, Rady Programowej Kongresu Kultury dla Dzieci. Od grudnia 2020 członek Rady Uczelni Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku.
Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (2008; za udział w ratowaniu zabytków podczas pożaru kościoła św. Katarzyny 22 VI 2006). Otrzymał Pomorską Nagrodę Muzealną (2015) za wystawę Narodziny Miasta. Gdyński modernizm w dwudziestoleciu międzywojennym. Wyróżniony Nagrodą Miasta Gdańska w Dziedzinie Kultury „Splendor Gedanensis” (2016) i Medalem 100-lecia Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, Gdańskiego Towarzystwa Naukowego i Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki (2022).
9.05.2025 dr Anna Kowalewska-Mróz Narracje o Gdańsku w XIX i XX wieku. Spacer po śladach różnorodnych warstw pamięci o mieście
Miasto pogranicza, jakim jest Gdańsk, to zazwyczaj miejsce, gdzie splatają się ze sobą różne narracje: od oficjalnych wersji historii miasta, uwarunkowanych epoką historyczną, w której były spisywane, a zatem czasami diametralnie się od siebie różniące, przez prywatne historie jego mieszkańców lub podróżników, po teksty literatury pięknej, opisujące przestrzeń miasta, ale również na nowo je kreujące. Ta wielogłosowość, w którą postaramy się wsłuchać, szczególnie widoczna jest w przypadku miasta takiego jak Gdańsk.
O takich narracjach opowiemy na naszym spacerze po Głównym Mieście w Gdańsku od Bramy Wyżynnej do Bazyliki Mariackiej. Oprócz oficjalnej narracji o historii miasta, którą przedstawiają nam dzisiejsi historycy przypomnimy sobie tę z czasów PRLu, ale sięgniemy także po przewodniki polsko- i niemieckojęzyczne z czasów przed II wojną światową. Przypomnimy sobie także kilka mniej lub bardziej znanych gdańskich legend, które w zależności od tego, kiedy były spisywane, interpretowały na nowo historię miasta. Na poszczególne miejsca postaramy się popatrzeć również z perspektywy kilku bohaterów utworów literackich, m.in. Güntera Grassa i Stefana Chwina. Zastanowimy się też, jak odbieramy to miasto obecnie, a jaki obraz miasta mieliśmy 20, 40, 70 lat temu i jakie czynniki na to wpłynęły.
Anna Kowalewska-Mróz – absolwentka filologii polskiej i niemieckiej na Uniwersytecie Gdańskim, która dzięki stypendium DAAD studiowała literaturę niemiecką, historię sztuki i tłumaczenia polsko-niemieckie na Uniwersytecie Marcina Lutra w Halle-Wittenberg. Autorka pracy doktorskiej o opisach sztuki gdańskiej w prozie Güntera Grassa i Stefana Chwina. Pracownik Centrum Herdera UG, animatorka wydarzeń kulturalnych, licencjonowana przewodniczka po Gdańsku i gdańskich muzeach z dwudziestoletnim doświadczeniem, propagatorka wiedzy o historii, sztuce i literaturze gdańskiej.
15.05. Dr Magdalena Staręga Wojna i rozwój. Największe gdańskie stocznie w okresie Cesarstwa Niemieckiego
Ostatnia ćwierć XIX wieku w Gdańsku to czas wielkich zmian i odrabiania zaległości po wielu dekadach zastoju. Jako stolica prowincji Prusy Zachodnie (od 1878) miasto stało się ważnym ośrodkiem administracyjnym, a sytuacja gospodarcza pozwalała na nowe inwestycje powoli przemieniające Gdańsk w miasto nowoczesne. Kulminacją tego procesu była rozbiórka części miejskich obwałowań i powstałe na ich terenach obiekty, będące odzwierciedleniem ambicji miasta i jego mieszkańców.
Również lokalny przemysł okrętowy zyskał w owym czasie nowe możliwości rozwoju. Francuskie kontrybucje wypłacone Prusom po przegranej wojnie umożliwiły gruntowną modernizację Stoczni Cesarskiej. Z kolei w 1890 roku w sąsiedztwie państwowego zakładu zaczęła powstawać nowa filia elbląskiej Stoczni Schichaua. Przeprowadzone w kolejnych latach defortyfikacja i budowa Kanału Cesarskiego wpłynęły na kolejne usprawnienia stoczniowej infrastruktury. W tym czasie oba zakłady budowały przede wszystkim okręty dla niemieckiej floty, a swoje maksimum produkcyjne osiągnęły wraz z intensyfikacją produkcji na potrzeby I wojny światowej. Były wówczas dwoma największymi zakładami przemysłowymi w całym regionie. W imperialistycznej polityce cesarza Wilhelma II odgrywały szczególną rolę, czego potwierdzeniem były kolejne wizyty monarchy w Gdańsku. Budowane to jednostki, szczególnie okręty podwodne, wyjątkowo krwawo zapisały się w dziejach wojen morskich.
Podczas wykładu zostanie nakreślona historia obu zakładów w okresie przynależności Gdańska do Cesarstwa Niemieckiego (1871-1918). Prześledzimy rozwój ich infrastruktury, poznamy najważniejsze zbudowane tam jednostki, stan zatrudnienia i problemy trapiące zatrudnionych w stoczniach pracowników. Punktem wyjścia do prelekcji będzie materiał zgromadzony w książce „Stocznia. Część I: do 1945 roku” wydanej przez Europejskie Centrum Solidarności w 2025 roku.
Dr Magdalena Staręga – historyczka sztuki, muzealniczka, nauczycielka akademicka. Absolwentka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego. Stypendystka m.in. Tajnego Archiwum Państwowego Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego w Berlinie i Instytutu Herdera w Marburgu. Laureatka Nagrody Stowarzyszenia Historyków Sztuki im. ks. prof. Szczęsnego Dettloffa. Autorka publikacji poświęconych architekturze gdańskiej oraz dziedzictwu Stoczni Gdańskiej. Od 2011 roku zatrudniona w Europejskim Centrum Solidarności, od 2021 związana także z Instytutem Historii Sztuki UG.