Zajmowaliśmy się w trakcie wielu lat naszej działalności tematami historycznymi, literackimi, wiedzą o krajach niemieckojęzycznych, ale brakło w naszej ofercie tematów związanych z filozofią.
W 2024 roku postanowiliśmy to naprawić i zaprosiliśmy Państwa na cykl wykładów „Zainspiruj się… niemiecką filozofią”. Zainteresowanie tymi wykładami przerosło nasze najśmielsze oczekiwania, zatem wpisaliśmy ten cykl na listę projektów, które będziemy się starali przeprowadzać corocznie.
Szkoda by było, aby tak ciekawe spotkania, były jedynie jednorazową możliwością zapoznania się z tematami, które proponujemy, dlatego też na podstawie wykładów powstały również podcasty. Nie są one nagraniem ze spotkania, ale próbą ujęcia najważniejszych aspektów każdego z wykładów. Zapraszamy do odsłuchania:
- Dr Tomasz Siwiec „Zainspiruj się… niemiecką filozofią”
Pierwszy podcast jest wyjątkowy – dr Tomasz Siwiec przygotował nam bowiem wstęp do tego cyklu. Wstęp będący inspiracją i zachętą dla tych, którzy do filozofii się jeszcze nie przekonali, a czystą przyjemnością dla tych, którzy brali udział w wykładach naszych prelegentów i nie mogą doczekać się następnych intelektualnych inspiracji.
Dr Tomasz Siwiec, urodzony w 1985 roku w Toruniu. Absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (2008) oraz Akademii „Artes Liberales” na Uniwersytecie Warszawskim (2011). Po ukończeniu studiów doktoranckich w zakresie filozofii na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika (2014) podjął pracę w sektorze prywatnym, a na gruncie humanistyki pozostał freelancerem. W swojej pracy badawczej zajmuje się problematyką z zakresu filozofii i krytyki sztuki, estetyki filozoficznej oraz etyki normatywnej. Publikował między innymi w „Ruchu Filozoficznym”, „Studiach z Historii Filozofii”, „Kulturze i Wartościach”, „Obiegu”.
2. Dr Tomasz Siwiec „Zainspiruj się… Johannem Gottfriedem Herderem”
Dwieście dwadzieścia lat, które za chwilę miną od śmierci Herdera, konfrontują nas z pytaniem o doniosłość jego myślenia dla współczesnego człowieka. Czy problemy, które ponad dwieście lat temu poruszały umysł niemieckiego filozofa, mają dla nas dzisiaj jakiekolwiek znaczenie? Czy jeśli nie udzielone przez niego odpowiedzi, to chociaż sformułowane pytania, zachowują obecnie jakąkolwiek intelektualną ważność? A może postać i filozofia Herdera od dawna przebrzmiały i dostarczają jedynie niezdrowej rozkoszy zgrzybiałym antykwariuszom, obsesyjnie kolekcjonującym bibliograficzne śmieci? W podcaście nie uda się nawet szkicowo przybliżyć przebogatej intelektualnej spuścizny, którą Herder pozostawił po sobie, ale z pewnością uda się dowieść, że wrzucenie Herdera do lamusa historii filozofii byłoby równie przedwczesne, co nierozważne.
Dr Tomasz Siwiec – absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Akademii „Artes Liberales” na Uniwersytecie Warszawskim.
3. Dr Jacek Kołtan „Zainspiruj się… Martinem Heideggerem”
„Gubimy czas i sprawiamy sobie w tym celu zegarek! Heidegger, filozofia i sens bycia”
Tytułowy paradoks braku czasu, na który narzekamy od narodzin nowoczesności będzie punktem wyjścia spotkania wokół wczesnej filozofii Marina Heideggera. Jego książka „Bycie i czas” (1927) okazała się przełomowym dziełem w historii XX wieku, którego celem było rozświetlenie ludzkiej egzystencji. Autor – kontrowersyjny ze względu na późniejsze krótkotrwałe zaangażowanie w nazizm – stworzył nie tylko narzędzia pogłębionego rozumienia kruchości ludzkiego życia. Zrewolucjonizował humanistykę swoją teorią hermeneutyki proponując radykalnie odmienny sposób rozumienia doświadczeń codzienności, interpretacji życiowych nastrojów, autentyczności, czy wreszcie skończoności naszego czasu. Wczesna filozofia Heideggera zmieniła radykalnie sposób myślenia o naszym byciu w świecie w XX wieku. By przekonać się, czy czyni to nadal, warto bliżej przyjrzeć się co na temat sensu bycia ma nam dziś do powiedzenia jego filozofia.
Zapraszamy zatem na wspólne gubienie czasu! Proszę nie zapomnieć o zabraniu ze sobą zegarków!
Dr Jacek Kołtan, filozof i politolog, pełnomocnik Dyrektora ECS ds. naukowych w swoich badaniach zajmuje się teorią społeczną, nowymi ruchami społecznymi i kulturą polityczną nowoczesności.
4. Dr Tomasz Siwiec „Zainspiruj się… Arturem Schopenhauerem”
„Uśmiech Schopenhauera, czyli w pięknie szukając ocalenia”
W powszechnej świadomości ludzi Arthur Schopenhauer funkcjonuje jako nieuleczalny ponurak, czego dowodem są setki memów z wizerunkiem filozofa. Chyba żaden inny filozof nie zawładnął w tak dużym stopniu wyobraźnią użytkowników Internetu jak właśnie Schopenhauer. Niezależnie od tego, na ile osławiony pesymizm Schopenhauera jest zgodny z faktyczną treścią jego systemu myślowego, to niewątpliwie znajduje się w nim drobna szczelina, przez którą wdziera się światło optymizmu i w którym możemy dostrzec uśmiech na twarzy filozofa. Szczeliną tą jest refleksja na temat piękna i sztuki, która stanowi świadome odwrócenie tendencji wszystkich pozostałych analiz filozoficznych Schopenhauera. Podcast próbuje przybliżyć sedno schopenhauerowskiej refleksji estetycznej i uczynić ją punktem wyjścia do rozważań na temat stosunku sztuki i życia we współczesnym świecie.
Dr Tomasz Siwiec – absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Akademii „Artes Liberales” na Uniwersytecie Warszawskim.
5. Dr Dariusz Pakalski „Zainspiruj się… Immanuelem Kantem”
„Kant, czyli o prawie do kłamstwa z miłości do ludzi”
Filozofia moralności Immanuela Kanta jest jednym z najbardziej surowych systemów etycznych w historii. Według filozofa jest ona odpowiedzią na drugie z fundamentalnych pytań zadawanych przez człowieka. Pierwsze dotyczy tego, co jest (czyli: co mogę wiedzieć?), natomiast pytanie moralne dotyczy tego, co być powinno (czyli: co powinienem czynić?), jak powinienem się zachowywać. Jest to wiedza ponadczasowa i niezależna od potocznego doświadczenia, tzn. nawet gdyby wszyscy ludzie kłamali, ciągle pozostaje prawdą, że nie powinni tego robić. Surowość i bezwzględna „nieżyciowość” etyki Kantowskiej polega na tym, że zasad moralnych należy przestrzegać niezależnie od okoliczności: wymówką dla popełnienie kłamstwa nie może być zasada „mniejszego zła”, ani nawet tzw. „miłość ludzka”, powinienem mówić prawdę bez względu na cenę, jaką przyszłoby za to zapłacić, nawet jeżeli stawką miałoby być ludzkie życie. Nie my jesteśmy powołani do tego, by o nim decydować, my mamy postępować moralnie, a w ekstremalnych przypadkach decyzję należy pozostawić Opatrzności. Podobnie rzecz ma się z innymi występkami; Kant odwołuje się tu do przykładów lenistwa i skąpstwa. W tle pozostaje pytanie, czy tak surowy system etyczny mógłby powstać w głowie filozofa, który sam we własnym życiu zmuszony byłby do rozwiązywania poważnych dylematów moralnych. Kant jak wiadomo do tego zmuszony nie był.
Dr Dariusz Pakalski – doktor filozofii i literaturoznawca. Specjalizuje się w filozofii niemieckiej od Kanta do egzystencjalizmu oraz w literaturze niemieckojęzycznej od Goethego po Tomasza Manna. Doktorat poświęcony „Czarodziejskiej górze” Tomasza Manna. Autor licznych publikacji poświęconych literaturze i filozofii niemieckiej, w zakresie tej ostatniej duża ich część poświęcona jest Kantowi.
6. Dr Tomasz Siwiec „Zainspiruj się… Hanną Arendt”
„Zrozumieć banalność zła. Rzecz o ryzyku bezmyślności”
W kwietniu 1961 roku Hanna Arendt, niemiecka filozof pochodzenia żydowskiego, wyrusza do Jerozolimy na proces Adolfa Eichmanna, nazistowskiego zbrodniarza, jednego z głównych architektów „Endlösung der Judenfrage” (ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej). Obecność Hanny Arendt na procesie zaowocuje książką Eichmann w Jerozolimie, która już w chwili publikacji wywoła ogromny skandal i trwającą przez wiele lat dyskusję. Jedną z jej przyczyn będzie podtytuł książki: „Rzecz o banalności zła”. W podcaście w ramach cyklu „Zainspiruj się…” staramy się zasugerować, na ile ważne było dla filozofki ostrzeżenie przed ryzykiem bezmyślności oraz wynikającym z niej banalnym rysem zła oraz czy zachowało ono współcześnie swoją aktualność.
Dr Tomasz Siwiec – absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Akademii „Artes Liberales” na Uniwersytecie Warszawskim.
7. Prof. Krzysztof Lipka „Du holde Kunst…” kilka uwag o etycznym sensie muzyki
Można uważać, że muzyka jest jednym z najmniej potrzebnych zjawisk w ludzkich społeczeństwach, jest „niematerialna”, ulotna, pojawia się i znika, funkcja jej jest pozbawiona wymiernej życiowej konieczności.
To typowe lekceważenie muzyki spowodowane niezrozumieniem jej istoty, jej roli w życiu człowieka. Nie było przecież na naszym globie takiej kultury, nawet najbardziej pierwotnej, która by nie wytworzyła własnej muzyki, a to oznacza, że bez muzyki żyć nie można. Współczesna cywilizacja tę konieczność istnienia muzyki zatraca, lekceważy, sprowadza muzykę do roli ozdobnika, zabawy, wyżycia nadmiaru energii.
Tymczasem przez dzieła muzyczne przemawiają najważniejsze wartości intelektualne i duchowe człowieka, choć większość ludzi zdaje się o tym nie wiedzieć. Jak do wartości głębszych muzyki warstw dotrzeć, jak je określić, zrozumieć, kultywować, rozwijać i przekazywać dalej?
Tym problemem zajmują się wybrani myśliciele od czasów starożytnych, ale dopiero w ostatnich stuleciach szereg twórców wypowiedział wiele kluczowych myśli i wysunął pewne sugestie co do kondycji muzyki w społeczeństwach ludzkich.
Nie bez zasadniczych przyczyn poglądy te pojawiły się na Zachodzie i najdoskonalej zostały wyrażone przez myślicieli i twórców z kręgu niemieckojęzycznego. Filozofowie (Leibniz, Sulzer, Kant, Hegel, Schopenhauer, Spengler, Popper, Adorno, Hartmann, Bloch), pisarze (Mann, Hesse, Rilke), teoretycy (Hanslick) i sami muzycy (Beethoven) wypowiadali się na te tematy z pokolenia na pokolenie wyrażając coraz to bardziej zaskakujące poglądy.
Kiedy zestawimy te myśli, pojawia się silne odczucie, że muzyka jest naznaczona zdecydowanym pierwiastkiem etycznym, choć trudno dotrzeć do źródła i mechanizmu takiego przeświadczenia. Mamy tylko wypowiedzi, przykłady i dzieła muzyczne, które – budząc w nas nieporównywalne z niczym wzruszenie – zmuszają do zastanowienia nad etyczną rolą muzyki w życiu człowieka.
Najważniejsze i najgłębsze wypowiedzi na ten temat pochodzą z kręgu kultury niemieckiej i te właśnie spostrzeżenia warto ze sobą zestawić, by ujrzeć, jak zrozumienie wielkiej roli muzyki w kulturze wciąż narasta. Bez względu na czas powstania są one oczywiście niezwykle idealistyczne, ale przecież idealizm leży u podstaw ducha niemieckiego.
Krzysztof Lipka – dr hab. filozofii, prof. emerytowany UMFC; muzykolog, historyk sztuki, pisarz, poeta; w latach 1975 – 2001 redaktor w Polskim Radiu (liczne nagrody, m. in. Złoty Mikrofon 1992). Autor ponad trzydziestu książek, w tym wiersze (Usta i kamień 1992, Elegie moszczenickie 2000, Kasztanów Dwadzieścia 2003, Kartka moich słów. Ody z Gaucin 2024, Stereometria opon 2024), opowiadania (Wariacje z fletem 1989, Technika własna 2007), powieści (m. in. Pensjonat Barataria 1993, Statek szaleńców. Dziennik pokładowy 2020, Obce światła 2025, Okna na zachód 2025), eseje (m. in. Słyszalny krajobraz 2003, Miasta i klucze 2005, Performanse Nerona 2024, Długodystansowość samotnika 2025), baśnie dla dzieci (Laura na Zamku Godzin 2012, Niesłychana przemiana Marszałka Bimbusa 2018), książki naukowe (m. in. Abstrakcja i przestrzeń. Szkic o ekspansji myśli i sztuki 2017, Świętość i brzmienie. Muzyka w Biblii 2022, Anty-Ingarden 2025) oraz ponad trzystu artykułów z zakresu kultury, sztuki, estetyki. Zajmuje się estetyką filozoficzną, szczególnie ontologią dzieła muzycznego, korespondencją sztuk, abstrakcją w sztuce i związkami sztuki z etyką.